ورزش زنان بعد از انقلاب: حضور زنان ورزشکار ایرانی در میدان های ورزشی جهانی

پروانه حسینی، محقق مطالعات خاور میانه

ورزش زنان ایران در دهه چهل شمسی شروع به رشد کرد و در دهه پنجاه در حال گسترش بود که انقلاب رخ داد. مرور مهم ترین رویداد های ورزشی که زنان ایران قبل و بعد از انقلاب در آنها شرکت داشته اند می تواند نشانگر روند حرکت ورزش زنان و پیشرفت ها و موانع موجود در این مسیر باشد.

قبل از انقلاب

هم پیش و هم پس از انقلاب در بسیاری از تصویرهای ارائه شده زن نماد کشور است. به همین دلیل چگونگی انعکاس تصویر زن ایرانی در سطح جهان برای سیاستگذاران اهمیت ویژه ای دارد. پیش از انقلاب تصویر مطلوب، زنی بود که نشانه های مدرن و یا غربی بودن را داشته باشد. به همین دلیل اگرچه حضور زن در میدان های ورزشی برای همه اقشار جامعه به راحتی پذیرفته نمی شد، سیاست کلی کشور مشوق این حضور بود.

تصویر فوتبالیست ها، شناگران، ژیمناست ها، و ورزشکاران زن دیگر روی جلد مجله های زنان و ورزشی نشان می دهد که یکی از الگوهای زن موفق، زن ورزشکار بود. ورزش نشان قدرت و پیشرفت بود و زن قهرمان عامل سربلندی کشور. در تصویر روی جلد مجله زن روز از وسایل ورزشی –دستکش بوکس و تور بسکتبال- به عنوان استعاره ای بر تلاش و نبرد زن در رقابت در مسابقه دختر شایسته ایران استفاده شده.

بعد از انقلاب زن همچنان نماد کشور محسوب می شد ولی این بار این نماد نشانه های اسلامی را با خود حمل می کرد.

پوسترهای سال های اول انقلاب و دوره جنگ بر حجاب و تواضع و مقاومت زن ایرانی و نقش مادری او در رشد و حمایت از رزمندگان دوران جنگ تاکید داشت. زن با حجاب سمبل کشور بود.

اولین حضور زنان ورزشکار ایرانی در مسابقه های جهانی به بازی های آسیایی ۱۹۵۸ ژاپن برمی گردد. در این دوره از مسابقه های آسیایی چهار زن از ایران در رشته های دو و میدانی و تنیس روی میز شرکت کردند.

المپیک ۱۹۶۴ توکیو اولین المپیکی بود که زنان ایرانی در آن حاضر بودند. در این رقابت ها نمایندگان زنان ایران در رشته های پرش ارتفاع، پرتاب دیسک، دو صد متر، پرش طول، و ژیمناستیک حضور داشتند.

در سال ۱۹۶۶ زنان ایران برای اولین بار توانستند در مسابقه های جهانی صاحب مدال شوند. در این سال تیم والیبال زنان به بازیهای آسیایی بانکوک راه پیدا کرد و برنده مدال برنز شد. در همین سال والیبال مردان هم به همین مقام رسید. به این ترتیب مردان و زنان والیبالیست ایرانی در کنار هم روی سکوی سوم بازی های آسیایی ایستادند.

مدال زنان ورزشکار ایرانی در در سال ۱۹۷۴ تبدیل به طلا شد. تیم ملی زنان شمشیربازی ایران در بازیهای آسیایی تهران به مقام قهرمانی رسید. در این دوره از بازی ها شمشیر بازی زنان ایران برنده ۲ طلا (فلوره تیمی و اپه تیمی) ، یک نقره (مهوش شفائی) و یک برنز (گیتی محبان) شدند.

بعد از انقلاب

تا سال ها بعد از انقلاب به ورزش زنان توجه نمی شد. در الگو های مذهبی که بعد از انقلاب و در دوران جنگ برای زنان ارائه داده می شد ورزش جایی نداشت. چند سالی بعد از پایان جنگ به ابتکار فائزه هاشمی رفسنجانی دختر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی ( رئیس جمهوری وقت) بازیهای بانوان کشورهای اسلامی پایه گذاری شد و به تصویب هیئت اجرایی کمیته ملی المپیک رسید.

اولین دوره بازیهای بانوان کشورهای اسلامی که ابتدا فقط زنان مسلمان کشورهای اسلامی حق شرکت در آن را داشتند در سال ۱۹۹۳درتهران برگزار شد.

از سال ۲۰۰۱ میلادی که این مسابقه ها در دو شهرتهران و رشت برگزار شد زنان مسلمان کشورهای اسلامی و همچنین کشورهای غیر اسلامی حق شرکت در آن را داشتند. در سال ۲۰۰۵ نام این بازی‌ها به بازی‌های اسلامی زنان تغییر کرد تا دربرگیرنده شرکت کنندگان از کشورهای اسلامی و کشورهای غیر اسلامی باشد.

وقتی که ورزش زنان بعد از جنگ در دهه هشتاد شمسی مطرح می شود، جمهوری اسلامی تصمیم می گیرد مشارکت زنان را در آینه کاروان های اعزامی ورزشی به نشانه حضور زنان در عرصه های اجتماعی وافتخار و اقتدار کشور به تصویر بکشد. اما سوال این است که آیا این آینه تصویر صافی از وضعیت ورزش زنان درون کشور منعکس می کند یا آینه ای خمیده است؟

در اولین حضور زن ایرانی در المپیک بعد از انقلاب در سال ۱۹۹۶ آتلانتا یک زن برای پرچمداری کاروان ورزشکاران اعزامی ایران انتخاب می شود. این زن لیدا فریمان، اولین زن شرکت کننده در المپیک بعد از انقلاب است. فریمان در تیراندازی رشته تفنگ ۱۰ متر بادی حضور داشت و توانست رنکینگ ۴۷ را به دست بیاورد.

در المپیک ۲۰۰۸ پکن هم پرچمدار کاروان ایران یک ورزشکار زن، هما حسینی، بود. در این دوره از مسابقات هما حسینی در قایقرانی ، نجمه آبتین در تیروکمان، و سارا خوش جمال فکری در تکواندو شرکت داشتند. پرچمداری زنان المپیکی ایران اگرچه با هدف سیاسی و برای نشان دادن زن با حجاب و با قدرت ایرانی به علامت مشارکت زن مسلمان و اقتدار ملی انتخاب شد، از درون خود نظام دور از انتقاد نماند.

مخالفینی از درون کشور به پرچمداری زن و حتی به مشارکت زن ایرانی در مسابقه های خارج از کشور اعتراض کردند و اعتراض آنها بازتاب گسترده ای در رسانه های جهان داشت.

پس از المپیک ۲۰۰۸ پکن حجت الاسلام علم الهدی امام جمعه مشهد در خطبه های نماز جمعه گفت: «این موضوع جنگ با ارزش ها و آماده سازی مردم برای فرج امام زمان است، آیا می فهمید چه می کنید؟ … این که زن را جلودار می کنید، غیر از سرپیچی از فرمایشات معصومان است؟ با این که جمعه اول ماه شعبان زمانی برای احیای ارزش های دینی است، در این روز در عرصه بین المللی حرکتی تند و ضد ارزشی انجام می شود”.

به این ترتیب تصویری که از زن پرچمدار ایرانی در جهان ارائه می شد مناسبتی با وضعیت زنان و ورزش زنان در درون کشور نداشت. هر دو پرچمدار کاروان های ایران بعد از برگشت به ایران شرایط را برای ادامه ورزش سخت دیدند.

لیدا فریمان بعد از سال ها تلاش برای پیشرفت رشته تیراندازی با آزردگی تیراندازی را ترک کرد. او در مصاحبه اش با روزنامه شرق گلایه می کند که با وجود این که در شرایط سخت و امکانات کم در مسابقه ها تیراندازی کرده اما مسوولان وقت برایشان مهم نبود که او پیشرفت کند.

پرچمدار تیرانداز ایران می گوید: “حضور من بیشتر از نتیجه ای که قرار بود به دست بیاورم اهمیت داشت… شاید هدف از حضور من، آن هم در رژه و پرچمداری در المپیک این بود که ثابت کنیم زن مسلمان می تواند در یکی از مهم ترین رویداد های ورزشی شرکت کند، آن هم با حجاب”. قابل تامل است که در حالی که از او تقدیری نشده و در همان یک باری که به مراسمی در شورای شهر تبریز دعوت شده، به او قابلمه هدیه داده اند.

هما حسینی هم پنج سال بعد از پرچمدار ی کاروان ایران در بازی‌های المپیک چین از صحنه‌ها محو شد. او در مصاحبه با خبرنگار مهر گفت: سال ۸۸ تیم ملی قایقرانی اصلا شرایط خوبی نداشت و مربی‌ای هم در آن مقطع نبود که به درد پاروزنان حاضر در اردو بخورد. همان موقع به دنیامالی، رئیس وقت فدراسیون گفتیم که اگر قرار است روال به این صورت بماند از تیم ملی خواهیم رفت و او هم در پاسخ به ما گفت، بروید!”

با وجود این دلخوری ها و انتقاداتش بر نحوه تقسیم بودجه و نرسیدن به شهرستان ها، لیدا فریمان به آینده تیراندازی بانوان امیدوار است و معتقد است بروز استعدادها و رخدادهای جدید می تواند تقویت کننده این بخش باشد. او مراحل سخت گذشته را قدمی در پیشرفت تیراندازی بانوان می داند و از موفقیت ورزشکارانی مثل الهه احمدی (تیرانداز المپیک ۲۰۱۲) خشنود است و امیدوار است او و احمدی برای دیگران انگیزه ایجاد کنند و مسوولان از این ورزش رو به پیشرفت پشتیبانی کنند.

یکی از موفقیت های ورزش زنان ایران در سال ۲۰۱۰ به دست آمد. در بازی‌های آسیایی ۲۰۱۰ گوانگجو خدیجه آزادپور توانست اولین طلای انفرادی زنان ایران در تاریخ بازیهای آسیایی را درووشوو کسب کند. در این دوره از مسابقات ایران با قهرمانی خدیجه آزاد پور، نایب قهرمانی تیم تیراندازی دختران، مدال برنز تیم روئینگ و مدال های دختران تکواندوکار به رده چهارم جدول رده بندی مدال های در بازی های آسیایی ۲۰۱۰ رسید.

این بار هم حضور زنان ایرانی در میدان های ورزشی خارج از کشور انتقاد مخالفین درون کشوری را به دنبال داشت. حجت‌الاسلام سیدمحمد غروی، عضو شورای مرکزی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، با انتقاد از صدا و سیما به خاطر پوشش و پخش تصاویر مربوط به ورزش بانوان در رقابت های گوانگجو گفت: «از مسئولان می ‌خواهم که در مورد حضور بانوان در مسابقات جهانی تجدیدنظر کنند”

بعد از بازگشت به ایران ورزشکاران زن مورد بی مهری مسئولین قرار گرفتند و پاداش آپارتمانی که از قبل از مسابقات به برندگان مدال طلا وعده داده شده بود از خدیجه آزادپور دریغ شد. به قهرمان ووشوی آسیا گفتند تنها در صورتی که متاهل شوید این پاداش به شما تعلق خواهد گرفت. بعد از جنجالی شدن اعتراض خدیجه آزادپور در رسانه ها مسوولان با اهدای ۲۰ خانه به ۲۰ قهرمان از ادامه ماجرا پیشگیری کردند

یکی دیگر از پیروزی های چشمگیر زنان ورزشکار ایران در المپیک ۲۰۱۲ حاصل شد. در المپیک لندن الهه احمدی در تیراندازی به مرحله فینال راه یافت و به مصاف هفت تیراندازان از کشورهای چین، آمریکا، چک، لهستان و روسیه رفت و در پایان در رده‌ی ششم ایستاد این بهترین عنوان تاریخ ورزش زنان ایران در بازیهای المپیک است.

این پیروزی الهه احمدی و راه یابی او به مرحله فینال تیراندازی المپیک ورزشکاران زن ایرانی را امیدوار کرد که رسیدن به مدال المپیک می تواند امکان پذیر باشد.

پیروزی دیگر ورزشکاران زن ایران در مسابقه های فوتسال آسیا ۲۰۱۳ رقم خورد. در این مسابقه ها تیم ایران به فینال راه پیدا کرد و در بازی با تیم ژاپن با اختلاف یک گل به مقام نایب قهرمانی فوتسال زنان در آسیا رسید. گرچه این پیروزی با ارزش و شیرین بود ولی از تیم فوتسال زنان در جشن تجلیل و بازی نمادین که در ورزشگاه آزادی برگزار می شد تقدیر نشد.

این تیم به مراسم جشن دعوت شده بود و نادیده گرفتنشان در مراسم بی احترامی بزرگی محسوب میشد. فهیمه زارعی زننده تک گل فوتسال زنان ایران به تایلند که در شهرستان بشاگرد زندگی می کرد به دلیل نداشتن هزینه سفر به تهران قصد شرکت در مراسم را نداشت ولی با اصرار لیلا اقبالی کاپیتان تیم راضی به سفر شد.

درمراسم که پخش مستقیم می شد به تیم‌های ساحلی، نوجوانان، فوتسال و فوتبال مردان پاداش اهدا شد اما تیم فوتسال زنان، نایب قهرمان آسیا، پشت جایگاه شیشه‌ای ورزشگاه آزادی ماندند، مورد بی توجهی قرار گرفتند، و آزرده خاطر مراسم را ترک کردند.

حضور در استادیوم های ورزشی

بعد از انقلاب حضور تماشاگران زن در ورزشگاه ها ممنوع شد. از دهه هشتاد به بعد زنان به شکل های مختلف و با راه اندازی کمپین و حضور در پشت درهای ورزشگاه خواستار حق ورود به استودیوم های شدند.

از جمله گروه هایی که برای ورود به استادیوم فعالیت کردند می توان از “روسری سفیدها” نام برد که در بازی‌های مقدماتی جام جهانی در سال ۲۰۰۶ جلوی درهای استادیوم تحصن می کردند. در همین زمینه در سال ۲۰۰۷ جعفر پناهی فیلم :آفساید” را ساخت که موضوع آن علاقه چند دختر ایرانی به تماشای بازی فوتبال در استادیوم و گرفتار شدن آنها است.

مخالفین با ورود زنان به استادیوم ها مناسب نبودن فضای اخلاقی و امنیتی استادیوم را دلیل ممنوعیت حضور تماشاگران زن اعلام می کنند ولی این دلیل از طرف زنان پذیرفته نمی شود و آنها خواستار حق ورود به استادیوم هستند.

حتی هنگامی که در مسابقه های بین المللی که به تماشاگران زن تیم مهمان اجازه ورود به استادیوم داده می شود تماشاگران زن ایرانی نمی توانند وارد استادیوم شوند. تلاش‌هایی در رابطه با رفع این ممنوعیت صورت گرفته است ولی تاکنون غیر از چند مورد پراکنده نتیجه ای نداشته است.

چند روز بعد از جشن های خیابانی پیروزی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری خرداد ۱۳۹۲ قرار شد جشن پیروزی برای راهیابی به جام جهانی برزیل در استادیوم آزادی برگزارشوذ. با اعلام ممنوعیت ورود زنان، جشن با اعتراض زنان و تعدادی از مردان روبرو شد که منجر به سردی استقبال از جشن شد. اما با روی کار آمدن دولت جدید همچنان انتظار می رود که شرایط برای حضور زنان در ورزشگاه‌ها فراهم شود.

زنان ایرانی هر زمان که به آنها فرصت مشارکت داده شده موجب پیروزی و سربلندی کشور شده اند. تصویر زنان ورزشکار ایرانی در میدان های ورزشی جهانی زمانی می تواند به درستی انعکاس دهنده مشارکت زنان در امور اجتماعی و اقتدار و افتخار ملی باشد که درون کشور به وضعیت ورزش زنان رسیدگی شود و حق حضور و پیشرفت در صحنه های ورزشی از آنها دریغ نشود. آن زمان آینه ای که تصویر زن ایرانی را انعکاس می دهد دیگر خمیده نخواهد بود.